تاریخچه‌ی سنتور

سازهای گروه سیتار

سازهای گروه سیتار به دو دسته‌ی دارای پرده‌بندی و فاقد پرده‌بندی تقسیم می‌شوند که ما در این جا به توضیح سیتارهای فاقد پرده بندی می‌پردازیم.

پسالتریوم

 به آلمانی:Psalterium، به انگلیسی:Psaltery، به ایتالیایی:Salterio، به فرانسوی:Psaltére(canon)

از جعبه‌ی کوچک مسطح، اکثرا ذوزنقه‌ای شکل و ندرتا مستطیلی یا مثلثی شکل تشکیل شده است. جعبه‌ی ذوزنقه‌ای خود محوطه طنین ساز است. روی جعبه طنین تعداد زیادی سیم قرار دارند. سیم‌ها از روی دو چوب باریک نزدیک به اضلاع راست و چپ ذوزنقه عبور می‌کنند. این دو چوب در واقع خرک ساز به حساب می‌آیند و بر خلاف سیم‌ها در امتداد نوازنده قرار دارند. سیم‌های ساز در جهت ضلع چپ یا راست آن توسط میخ‌های فلزی محکم نصب می‌شوند. عبور سیم‌ها از روی دو چوب باریک موجب می‌شود که از وسط و در قسمت چپ و راست هر سیم نزدیک به اضلاع ذوزنقه، بتوان اصوات متفاوت اخذ کرد. سیم‌های پسالتریوم به طور مضاعف یا هر دو سیم هم صدا کوک می‌شوند. این ساز تا سال 1300 میلادی معمولا با یک مضراب چوبی نواخته می‌شده است. گرچه میخائیل پرتوریوس می‌نویسد:«پسالتریوم نوعی هاکبرت است که با انگشتان نواخته می‌شود.» چگونگی نواختن ساز در اصل به روش‌های معمول در مناطق مختلف ربط می‌یابد. بر این اساس پسالتریوم هم با انگشت و هم با مضراب نواخته می‌شده است. این رویه‌ی نوازندگی خود در مفهوم پسالتریوم نهفته است. زیرا پسالتریوم از ریشه‌ی یونانی «Psallo» مشتق شده که معنای «با مضراب می‌زنم» را می‌دهد. پسالتریوم یعنی زخمه زدن به سیم.

نیم پسالتریوم

 به آلمانی:Halbpsalterium، به انگلیسی: Micanon، به ایتالیایی: Mezzo Canone، به فرانسوی: Micanon

از جمله انواع پسالتریوم باید از نیم پسالتریوم نام برد. این ساز همان گونه که از عنوان آن بر می‌آید. پسالتریوم یا سیتاری است با طرح ذوزنقه‌ای ناقص. بدین معنا که یکی از اضلاع ذوزنقه را ندارد. مفهوم «می کانون» در ادبیات فرانسه بین سال‌های 1275 تا 1370 عنوان شده است.

هاکبرت

به آلمانی: Hackbrett، به انگلیسی: Dulcimer، به ایتالیایی: Salterio Tedesco، به فرانسوی: Tympanon

هاکبرت همانند پسالتریوم بدنه‌ی طنین اکثرا ذوزنقه‌ای دارد، اما می‌تواند مستطیلی باشد و یا شبیه پیانویی بزرگ. تفاوت آن با پسالتریوم از قرن 17 به بعد در دارا بودن دو خرک نرده‌ای شکل است که آزادانه روی بدنه‌ی طنین ساز قرار دارند. سیم‌ها با عبور از روی هر یک از این دو خرک به دو نیم تقسیم می‌شوند. در نتیجه دو صدا در فاصله‌ی پنجم نسبت به هم قابل اخذند. سیم‌ها متناوبا از رو یا زیر خرک عبور می‌کنند. خرک طرف چپ ساز، با توجه به این که سیم‌ها را به نسبت 2/3 تجزیه می‌کند، حدود اجرایی ساز را توسعه می‌دهد. سیم‌ها فلزی‌اند و با مضراب چوبی که گاهی به قاشق شباهت دارد، نواخته می‌شوند. نمونه‌ای از ساز که توسط توبیاس اشتیمر (Tobias Stimmer)، استاد سوییسی بر چوب حکاکی شده است، با انگشتان اجرا می‌شود. هاکبرت دارای صدای مشخص فلزی و شبیه زنگ است. صدای ساز به علت این که ارتعاشات باقی می‌مانند گنگ به گوش می‌رسد. هاکبرت از قرن 15 تا 18 با فرمی خیلی ساده خصوصا در آلمان رواج داشته است. در قرن 16 طرح ذوزنقه‌ای را دارد. فرم ساز در تصویر ایتالیایی مربع شکل است. نمونه‌هایی از این تصاویر همان طور که سباستین ویردونگ، مارتین آگریکولا و بعدها میخائیل پورتوریوس توضیح می‌دهند، شش سیم دارند. آن گونه که پورتوریوس می‌نویسد، هاکبرت در زمره‌ی سازهای غیر متعارف (Musica Irregularis) به حساب می‌آمده، با این وجود در قرن 17 و 18 به طبقه‌ی نجبا و اشراف تعلق داشته است. این ساز 12 سیم مضاعف دارد.

طرح ساز در قرن 17 و 18 میلادی بیش از همه چهارگوشه‌ای است. نمونه‌ای که مارن مرسن از آن تحت Psalterion نام می‌برد مثلثی شکل است و 13به اضافه‌ی سیم واخون سل بزرگ 13 سیم مضاعف دارد.

افرایم سالتزمن نوازنده سوییسی هاکبرت

قانون

جعبه‌ی طنین قانون طرح ذوزنقه‌ی قائم‌الزاویه دارد. پوشیده از پوست است و خرک وسیع روی آن مستقر است. روی جعبه‌ی طنین گاهی دو یا سه سوراخ صوتی وجود دارد. معمولا دوتای آن‌ها مثل گل ساز مدور و متقارنا در برابر هم مستقرند، در حالی که سوراخ سوم بیضی شکل با انتهای مورب است.

قانون دارای 63 تا 84 سیم زهی است و هر سه سیم کوک واحد دارند. جعبه‌ی طنین ساز در جهت نوازنده یا ضلع قائم از روی خرک وسیع و همچنین از روی قطعه‌ی چوب یا دماغه بر روی خط اتصال جعبه‌ی طنین عبور کرده و در انتهای ضلع قائم‌الزاویه‌ی ساز بر گوشی‌ها محکم نصب می‌شود.

ابعاد قانون در کشورهای مختلف خاورمیانه متفاوت است.

حدود اجرایی قانون تقریبا سه و نیم اکتاو است. مضراب ساز از قطعه‌ای فلزی شکل به شکل انگشتانه و قطعه‌ی کوچکی از شاخ گاو به طول 5 و عرض کمتر از یک سانتی‌متر تشکیل شده است. قطعه‌ی فلزی انگشتانه بر انگشتان سبابه‌ی هر دو دست و قطعه‌ی کوچک آن بین انگشتان و انگشتانه قرار گرفته و به وسیله‌ی آن ساز نواخته می‌شود. قانون هنگام اجرا روی میز و یا روی پای نوازنده گذاشته می‌شود.

عبدالقادر مراغه‌ای در مقاصدالالحان چنین می‌نویسد: «اما قانون، و آن سازی بود که کاسه و سطح آن مثلث بود و بر آن ساعد نباشد و بر آن اکثر مباشران مفتول بندند و هر سه وتر را بر یک آهنگ سازند و طریقه‌ی اصطخاب آن و مجموع مطلقات چنان است که به نغمات ملایمه ذی‌الکلی را به هشت نغمه تقسیم کنند، هر دایره مناسب نغمات و ابعاد آن دایره.»

سنتور

سنتور مثل پسالتریوم از جعبه‌ی ذوزنقه‌ای چهارگوش تشکیل می‌شود. روی جعبه‌ی طنین ساز 72 سیم فلزی به موازات نوازنده نصب‌ شده است. هر چهار سیم کوک واحد دارند. سیم‌ها در دو گروه متساوی تقسیم می‌شوند. هر گروه از روی خرک‌های چوبی متحرکی که طرح لیوانی شکل را دارا هستند، عبور کرده و در کلاف راست جعبه‌ی طنین توسط گوشی‌های میخ شکل محکم نصب می‌شوند.*

سیم‌های گروه جهت راست، سیم‌های بم و گروه چپ سیم‌های زیر را تشکیل می‌دهند. سنتور معمولا دارای دو سوراخ به شکل ستاره، تقریبا در قسمت فوقانی جعبه‌ی طنین و در خط قاطع الزاویتین نسبت به هم است. داخل جعبه‌ی صوتی سنتور پل‌هایی استوانه‌ای شکل ( به قطر یک مداد معمولی) بین صفحات زیر و رو، در محل‌هایی معین می‌چسبانند. وظیفه‌ی پل‌ها این است که فشار صفحه‌ی رو را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند. ضمنا پل‌ها در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز موثرند. محل اتصال پل‌ها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است.

* در حال حاضر می‌تواند گوشی روان کوک باشد.

گستره‌ی صدای سنتور چند اکتاو دارد؟

حدود اجرایی سنتور تقریبا سه و نیم اکتاو است. در سنتور به اصطلاح کروماتیک این حدود توسعه یافته است. با جا به جا کردن خرک‌های لیوانی شکل می‌توان کوک ساز را تعویض کرد. سیم‌ها با بهره‌گیری از نوعی وسیله که بر گوشی‌ها عمل می‌کنند کوک می‌شوند.

سنتور به وسیله‌ی دو مضراب چوبی نواخته می‌شود. سر این دو مضراب برای این که بتوان آن‌ها را به آسانی در انگشتان دست نگه داشت، چنگکی یا رینگ شکل و معمولا به اندازه‌ی شست است. انتهای دیگر این مضراب با نمد پوشیده است. امروز موقع نوازندگی این ساز روی میز گذاشته می‌شود.

امکانات اجرایی سنتور

ریز در نت‌های طولانی توسط هر دو مضراب.

گذاشتن دست روی سیم‌ها و خفه کردن صدا همانند سوردین.

گلیساندو یا کشیدن انگشت روی سیم.

ویبراسیون با اجرای یک مضراب همراه با فشار دست راست روی سیم.

صدای ساز ظریف است و در رژیستر زیر جیغ‌وار و در بم پر طنین صدا می‌دهد.

در سال‌های اخیر، سنتور در ابعاد و با ابداعات تازه‌ای ساخته شده است.

این ساز جد پسالتریوم به حساب می‌آید.

انواع  سنتور (کروماتیک، باس و ...)

1- سنتور معمولی و در اصطلاح سل کوک: دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین صفحه دارد که نت «دو» در آن هم صدا با دو دیاپازون است  و ساز استاندارد آموزش و کتاب‌های درسی است.

2- سنتور لاکوک: دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین ساز دارد که نت دو در آن هم صدا با ر دیاپازون است. این سنتور در اندازه‌ی کوچک‌تر ساخته می‌شود و از سازهای انتقالیست، یعنی باید برایش یک پرده بالاتر نت نویسی کرد و برای اجرا در گروه‌ نوازی‌ها مناسب است. *

3- سنتور باس که جعبه‌ی صوتی آن بزرگ‌تر از سنتور معمولی است و سیم‌هایی با روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف دارد. صدادهی این سنتور که در دست تجربه است و عمومیت لازم را نیافته است، یک اکتاو بم‌تر از سنتور معمولی‌ست.

4- سنتور کروماتیک: در این نوع سنتور خط ملودی به سختی اجرا می‌شود و بیشتر برای همراهی در گروه نوازی‌های بزرگ به کار می‌رود و وسعت آن برابر با وسعت سنتور معمولی‌ست و خرک‌های بیشتر برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده‌های اضافی دارد. این سنتور برای 12 خرک است و در ابعاد مختلفی ساخته می‌شود. استفاده از این سنتور نیز در دست تجربه است و عمومیت پیدا نکرده است. سنتور کروماتیک با تعداد خرک‌های متفاوتی ساخته شده است و به صورت نیم پرده نیم پرده کوک می‌شود.

در این لینک می‌توانید دو نوازی سنتور و هاکبرت از داوود شیرازی و افرایم سالتزمن را ببینید و لذت ببرید.

*برای اطلاعات بیشتر از تفاوت‌های سنتورهای سل کوک، لاکوک و ... به این لینک مراجعه کنید.

منابع

ساز شناسی، محمد تقی مسعودیه

ساز شناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی